De eenzaamheid maakt gek

Eenzaamheid is de bindende factor bij alle thuislozen. Dat is geen keuze, maar een lot waaraan sommigen nooit wennen.

Dat betekent niet dat de thuislozen de band met hun familie persé willen herstellen; het gaat hier om een complexe problematiek waarbij we niet te vlug mogen veralgemenen. Integendeel: soms doen verzoeningspogingen nog meer kwaad dan de herinneringen waarmee zij stilaan hebben leren leven.

Hoe ervaren de daklozen het straatleven en wat zijn de gevolgen?

Sommigen hebben of krijgen psychische problemen. Is de straat de oorzaak van hun psychische storingen of worden psychisch zwakkeren makkelijker de straat op gedreven? Het feit dat zoveel daklozen met psychische problemen op straat blijven leven, is een symptoom van de algemene malaise van het stadsleven. Voor de klassieke structuren en diensten is het niet eenvoudig om deze mensen te bereiken en te begeleiden.

Dakloosheid is gewoonlijk een gevolg van menselijke broosheid: de onzekerheid over de toekomst, eenzaamheid, uitsluiting, schaamte of moeilijke levensomstandigheden zijn voor sommige mensen té zware beproevingen. Enkele vormen van psychoses of obsessies die we bij de daklozen vaststellen komen rechtstreeks voort uit het leven dat ze leiden. Afgezien van de oorzaak en het verloop van hun ziekte, vertoont de vorm gelijkaardige symptomen.

Vele vijanden

Het leven op straat is een dagelijkse struggle for life. Daarin moet men leren hoe zich te verdedigen. De vijanden zijn talrijk: pickpockets, andere daklozen, politie, personeel van parken, stations of metrohaltes, maar ook koude, regen, tal van ziektes, sluitingsdagen van winkels. Op straat moet je altijd op je hoede zijn - de minste fout of naïviteit wordt duur betaald.

Met het leven op straat groeit de angst. De strijd om zich voortdurend te moeten verdedigen tegen echte of ingebeelde 'agressors', mondt soms uit in een fundamenteel wantrouwen tegenover iedereen die in de buurt komt. Daklozen trekken muren van wantrouwen rond zich op waardoor ze vaak onbereikbaar worden. Daardoor kunnen ze al eens onverwachte reacties hebben: ze zijn verlegen, weigeren vragen te beantwoorden of hulp te aanvaarden, soms zijn ze agressief. De dakloosheid wordt een gevangenis waaruit het moeilijk ontsnappen is.

Gaat het om achtervolgingswaanzin of reële gevaren? Wat het antwoord ook mag zijn, deze "manieën" vormen een concreet probleem waaraan mensen lijden en waarvoor oplossingen moeten geboden worden. Zo zijn er degenen die geen voedsel willen aannemen en evenmin naar een thuislozenrestaurant willen gaan uit schrik voor vergiftiging. Sommigen zitten enkel met hun rug tegen een muur uit angst voor een overval. Weer anderen sluiten zich op in zwijgzaamheid uit schrik om met anderen in gesprek te moeten treden. Het zijn overdreven verdedigingsmechanismes, maar geen uitingen van onredelijke waanzin: de ontgoochelingen en de terreur om nieuwe negatieve of pijnlijke ervaringen te moeten meemaken, verklaren deze houdingen.

De eeuwige stilte

Niet zelden zie je mensen in zichzelf praten, soms met een ingebeelde gesprekspartner die voor hen werkelijk aanwezig is. Beeld je even in wat het betekent om een ganse dag lang nooit met niemand te kunnen praten; dan vindt men iemand uit. Met die "iemand" kan je dan over dingen praten die niemand interessant genoeg vindt om naar te luisteren, of je kan er je zorgen aan kwijt.

Als je de daklozen echter aanspreekt, dan kom je al gauw tot de vaststelling dat ze een echte gesprekspartner nodig hebben: iemand met een echte stem, die echte vragen stelt en echt antwoordt. De grote behoefte bij de daklozen om te praten en over zichzelf te vertellen valt op, een behoefte die echter niet steeds gelijke tred houdt met het vermogen om zich verstaanbaar te maken. Een aandachtig luisteraar kan met hen in dialoog treden.

En in zo'n gesprek krijgen ogenschijnlijk onsamenhangende flarden "als bij wonder" een zekere logica. Dikwijls lijken hun verhalen tijdloos, of beter, lijkt het alsof de tijd stil is blijven staan op één welbepaald ogenblik in hun leven. Anderen hebben het gewoonweg afgeleerd te praten en brengen slechts moeizaam enkele woorden uit.

Schreeuwen om gehoord te worden

Anderen kunnen zich niet anders meer uiten dan door te roepen. Daarom schreeuwen ze nog niet naar iemand welbepaald. Soms klinkt hun stem gewoon harder dan normaal of is het een manier om zich agressief op te stellen: het is zowel uiting van een verlangen om aandacht te trekken als een vorm van zelfverdediging tegenover een vijandige wereld. Dat alles doet hun vereenzaming toenemen als een vicieuze cirkel. Maar achter dat geschreeuw gaat vaak een angstig mens schuil, die bang is voor zijn medemensen, voor de wereld, voor de eenzaamheid. Halt houden om met hen te praten en met hen in dialoog te treden heeft soms onwaarschijnlijke gevolgen: het harde roepen houdt op, een stem klinkt opnieuw normaal.

Iemand die op straat leeft komt veel te kort, ook en vooral op het vlak van sociale relaties. Emotionele stabiliteit is immers intens verbonden met de stabiliteit van familie of vriendschapsrelaties, gewoontes en vaste referentiepunten. Wanneer al deze dingen ontbreken, zoals het geval is bij iemand die op straat leeft, is het gemis eraan vaak bron van "eigenaardige" houdingen. Achter elke "eigenaardigheid" schuilt echter een geschiedenis van lijden.